جامعه سالم ، نیازمند سیستم های غذایی سالم و بهداشتی است

انواع مختلفی از سوء تغذیه در یک کشور یا خانواده یا حتی در یک فرد می‌تواند بروز کند. احتمال بدنیا آمدن نوزادان کوچک [1](SGA) در زمان ابتلای مادر به سوء تغذیه بیشتر است و این کودکان زندگی را با ریسک بالاتری از نظر اختلالات  فیزیکی یا شناختی آغاز می‌کنند. در واقع،  سوء تغذیه مادر، یکی از راه های اصلی است که فقر از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.

کودکان والدین چاق، به دلیل کاهش وزن هنگام تولد، مراقبت‌ها و تغذیه ناکافی دچار کاهش رشد قدی (stunted) می‌شوند. این کودکان از ریسک بالاتری برای ابتلا به چاقی و بیماری‌های مرتبط با آن در دوران بزرگسالی برخوردار خواهند شد. بنابراین در اکثر کشورهای جهان انواع متفاوتی از سوء تغذیه بروز می‌کند.

هزینه سوء تغذیه برای اقتصاد جهانی را که در نتیجه اقتصاد ناپایدار و هزینه‌های مستقیم مراقبت‌های بهداشتی ایجاد می‌شود، می‌توان برابر 5 درصد درآمد جهانی برآورد کرد. این رقم معادل 5/3 تریلیون دلار آمریکا در سال یا سرانه برابر 500 دلار آمریکا خواهد بود.

مبارزه با سوء تغذیه در سطح جهان به نظر ترسناک بوده، اما به دلیل بازگشت سرمایه، بسیار سودمند خواهد بود. به عنوان مثال، اگر اقتصاد جهانی سالیانه 2/1 میلیارد دلار آمریکا و به مدت 5 سال برای رفع کمبود مواد مغذی هزینه کند، نتایج به عمل آمده در زمینه بهداشت، میزان مرگ و میر کودکان و پس انداز سرمایه در آینده امیدوار کننده خواهد بود. این برنامه‌ریزی سبب خواهد شد تا سالیانه 3/15 میلیارد دلار آمریکا صرفه‌جویی شود که میزان هزینه آن 13 به یک است..

اهمیت "سیستمهای غذایی"

یک سیستم غذایی از محیط، جامعه، انستیتوها و فرآیندهایی تشکیل می‌شود که بوسیله آن محصولات غذایی تولید، فرآیند و آماده مصرف برای مصرف‌کنندگان خواهد شد. هر یک از جنبه‌های یک سیستم غذایی تأثیر خود را بر قابلیت دسترسی و دستیابی به غذاهای مقوی خواهد گذاشت و بنابراین توانایی مصرف‌کننده را برای انتخاب رژیم‌های غذایی سالم تعیین خواهد کرد.

البته عوامل دیگری ازجمله درآمد خانوار، بهای مواد غذایی، دانش مصرف کننده نیز دخیل هستند.

در این میان، سیاست‌گذاری‌ها و مداخله روی سیستم‌های غذایی به ندرت با محوریت تغذیه صورت گرفته است. حتی زمانی که این امر نیز صورت گرفته است؛ توصیف تأثیرات مشکل بوده و گاهی اوقات محققان به این نتیجه رسیده‌اند که مداخلات در سیستمهای غذایی برای کاهش سوء تغذیه مؤثر نیست. در مقابل، تأثیر اقدامات پزشکی از‌جمله ارائه مکمل‌های ویتامینی، که کمبودهای مواد مغذی ویژه‌ای را نشانه می‌رود، به آسانی قابل مشاهده است. اما مداخلات پزشکی نمی‌تواند جانشین بلند مدتی برای فوائد تغذیه‌ای حاشیه‌ای که بوسیله یک رژیم سالم و متعادل  از یک سیستم غذایی با عملکرد مناسب ایجاد می‌شود، باشد.

تأثیر تخریب محیطی

کشاورزی به طور عمده‌ای بستگی به منابع طبیعی دارد. کشاورزی می‌تواند سبب تخریب و آسیب محیطی شده اما فواید محیطی نیز داشته باشد. کشاورزی تحت تأثیر بسیاری از تهدیدهای محیطی از‌جمله تغییرات آب و هوایی، کمبود و تخریب جنگلها و منابع شیلات و آلودگی ناشی از سموم کشاورزی است. حدود 60 درصد اکوسیستم های جهانی در حال تخریب بوده یا به صورت ناپایدار در حال استفاده هستند که تهدیدی جدی برای امنیت غذایی و تغذیه محسوب می‌شود.

بررسی سوء تغذیه نیازمند عملکرد یکپارچه است

دلایل اصلی سوء تغذیه پیچیده بوده و شامل موارد زیر هستند:

• عدم دسترسی کافی به مواد غذایی، سالم، متنوع و مغذی
• عدم دسترسی به آب سالم، بهداشت و مراقبت های بهداشتی
• تغذیه نامناسب کودک و انتخاب های غذایی نادرست در بزرگسالان

دلایل ریشه‌ای سوء تغذیه بسیار پیچیده‌تر بوده و شامل مسائل و مشکلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و محیط فیزیکی نیز هست. بنابراین بررسی سوء تغذیه نیازمند بررسی یکپارچه و کاملی بوده و نیاز به مداخلات تکمیلی در زمینه کشاورزی و سیستم های غذایی، مدیریت منابع طبیعی، بهداشت عمومی، آموزش و حوزه‌های سیاسی دارد. به دلیل اینکه عملکرد اساسی در این زمینه نیازمند همکاری چندین نهاد دولتی است، بنابراین حمایت‌های سیاسی در سطح بالا مورد نیاز است تا تلاش هماهنگ و منظمی را بوجود آورد.

تولید بیشتر مواد غذایی، خوب اما ناکافی است.

سودآوری بالاتر در زمینه کشاورزی به تغذیه بهتر از طریق افزایش درآمد خصوصاً در کشورهایی که کشاورزی بخش عمده‌ای از اقتصاد و اشتغال زایی را به خود اختصاص می‌دهد و کاهش هزینه مواد غذایی برای مصرف‌کنندگان منجر می‌شود. دانستن این مسئله اهمیت دارد که میزان رشد در بخش کشاورزی آهسته است، بنابراین ممکن است که در کاهش سریع سوء تغذیه موثر نباشد.

رشد ثابت در بهره‌وری کشاورزی در دهه‌های آینده بسیار حائز اهمیت است: تولید محصولات عمده و اساسی غذایی نیاز به افزایش 60 درصدی دارد تا رشد مورد انتظار در زمینه بهبود وضع تغذیه نمایان شود. اما تأثیر رژیم های غذایی سالم فراتر از محصولات عمده غذایی است. این رژیم های غذایی متنوع و شامل ترکیبی از انرژی و مواد مغذی متعادل و کافی هستند. به این دلایل اولویت‌های تحقیق و توسعه در زمینه کشاورزی باید تغذیه محور باشد و عمدتاً بر مواد غذایی مغذی نظیر میوه ها، انواع سبزی، غلات و مواد غذایی با منابع حیوانی متمرکز شود. به عنوان مثال، تلاش بیشتری باید صورت گیرد تا کشاورزان خرده پا به کشت محصولات متنوع بیشتری اقدام کنند. همچنین برای افزایش محتوای ریزمغذی محصولات غذایی از غنی‌سازی زیستی (Biofortification) و نیز تشویش کشاورزان برای استفاده از بذرهای با نژاد مغذی‌تر توصیه می‌شود.

تغییر در انتخاب و رفتار غذایی مصرف‌کنندگان

ایجاد سیستم هایی که بتواند مواد غذایی را قابل دسترس، متنوع و مغذی کند بسیار کلیدی بوده اما در عین حال باید بتواند انتخاب های غذایی سالم را نیز در اختیار مصرف‌کننده قرار دهد.

تغییر رفتار خوراکی از طریق آموزش تغذیه و چالش‌های اطلاعاتی در صورتی که بهداشت خانوار و دسترسی به مواد غذایی در تمامی سنین و سطوح زندگی، خصوصاً در یک هزار روز اول زندگی فراهم باشد بسیار موثر بوده است.

حتی در نواحی که سوء تغذیه و کمبود ریز مغذی به عنوان مشکل اصلی رخ نمایی می‌کند، مهم است که از بروز چاقی و اضافه وزن، حتی در درازمدت پیشگیری شود. تغییرات رفتاری می‌تواند هدر رفتن منابع غذایی را کاهش داده و استفاده پایدار از منابع غذایی را موجب شود.

جنبه‌های مثبت و منفی زنجیره منابع غذایی

امروزه سیستم های غذایی سنتی و مدرن در کنار یکدیگر قرار گرفته و با رشد اقتصادی و افزایش شهرنشینی متحول می‌شوند. زنجیره‌های غذایی مدرن، انبارش، توزیع و خرده فروشی را یکپارچه کرده و از بهره‌وری بالایی برخوردارند که منجر به کاهش قیمت برای مصرف‌کنندگان و درآمد بالاتر برای کشاورزان می‌شود. فرآوری و بسته‌بندی مواد غذایی مغذی و فاسد شدنی نظیر شیر، سبزیجات و میوه ها سبب می‌شود این گونه مواد غذایی به راحتی و در استطاعت افراد مصرف‌کننده در سراسر دنیا به دست آنان برسد. در صورت استفاده بیش از حد از مواد غذایی فرآیند شده پرانرژی ممکن است اضافه وزن و چاقی روی دهد.

فرآیند و توزیع مواد غذایی به شیوه مدرن می‌تواند فرصتی برای استفاده از مواد غذایی غنی شده ارائه کند که می‌تواند هدیه خوبی برای بهبود وضع تغذیه باشد. اگر چه سوپر مارکت‌ها به سرعت در کشورهای کم درامد گسترش یافته اند، اما اکثر مصرف کنندگان در مناطق روستایی و شهری هنوز اکثر مواد غذایی خود را از شبکه‌های توزیع سنتی مواد غذایی خریداری می‌کنند. این پایانه‌های سنتی توزیع، کانالهای اصلی برای توزیع مواد غذایی مغذی نظیر میوه‌ها، انواع سبزی و محصولات کشاورزی هستند، اگر چه ممکن است مواد غذایی فرآیند‌شده و بسته‌بندی شده را نیز به گستردگی توزیع می‌کنند.

استفاده از مراکز خرده‌فروشی سنتی برای توزیع مواد غذایی غنی شده نظیر نمک یددار، نمونه اثبات شده دیگری برای بهبود نتایج تغذیه‌ای است. بهبود وضعیت بهداشت، حمل و نقل مواد غذایی و تکنولوژی نگهداری مواد غذایی در سیستم های غذایی سنتی می‌تواند کارایی را بالا برده و سلامت و کیفیت تغذیه ای مواد غذایی را بهبود بخشد. کاهش اتلاف مواد غذایی و مغذی در میان سیستم های غذایی می‌تواند سبب بهبود وضعیت تغذیه و کاستن فشار بر روی منابع تولیدی باشد.

محیط سازمانی و سیاسی برای تغذیه

برخی از کشورها به کاهش میزان سوء تغذیه در سالهای اخیر دست یافته‌اند. اما پیشرفت، نابرابر بوده و نیاز مبرمی برای استفاده بهتر از سیستم های غذایی برای بهبود وضع تغذیه احساس       می‌شود. سوء تغذیه و دلایل آن پیچیده هستند. بنابراین باید مؤثرترین شیوه‌ها از‌جمله برنامه‌ریزی، هماهنگی و همکاری تمامی بخش‌ها و از همه مهمتر، همراهی رهبری سیاسی یک جامعه لازم است تا بتوان با سوء تغذیه مبارزه کرد.

اقتباس از:

Food and Agriculture Organization of the United nations

                  Viale delle Terme di Caracalla

00153 Rome,Italy

ترجمه و تلخیص: آزاده آذرپيرا، کارشناس نظارت بر مواد غذایی معاونت غذا و دارو دانشگا