زماني كه از تغذيه سالم سخن به ميان مي‌آيد غذاهايي گران قيمت و اقلام عجيب و غريب به ذهن اكثر افراد متبادر مي‌شود در حالي كه تغذيه سالم به معني برخورداري از تغذيه متعادل و متنوعي است كه در برگيرنده مواد غذايي اشاره شده در هرم راهنماي غذايي است اما چگونه مي‌توان به تغذيه متعادل و متنوع ( تغذيه سالم ) دست يافت.

بهترين راهكار براي دستيابي به تغذيه صحيح و سالم ( متنوع و متعادل) تخصيص صحيح بودجه خانوار و انتخاب سبد غذايي مناسب براي  افراد خانواده است.

منظور از "سبد غذايي" انواع مواد غذايي است كه به طور روزانه توسط خانواده خريداري مي‌شود و مرحله بعد براي تأمين نيازهاي تغذيه‌اي افراد، تدارك سفره‌اي مناسب است. منظور از " سفره غذا " تمام موادي است در هر وعده غذايي سرو مي‌شود  يا به عبارت بهتر نحوه تركيب و توليد غذا از مواد غذايي موجود در سبد غذايي خريداري شده است. بنابراين مي‌توان گفت كه وقتي از تغذيه سالم سخن به ميان مي‌آيد منظور اين است كه انتخاب مواد غذايي سبد خريداري شده و چگونگي طبخ و آماده‌سازي غذا به گونه‌اي باشد كه همه سلول‌هاي بدن به مواد مغذي مورد نياز دست پيدا كنند يا در اصطلاح سيري سلولي (سيري در سطح سلول ) اتفاق بيفتد و نه فقط سيري شكمي (فقط احساس سيري و نبود احساس گرسنگي ) تا بدن به عنوان مجموعه‌اي از سلول‌ها قادر به تأمين و حفظ حداكثر كارآيي باشد.

در حالي كه همه افراد تأمين سيري شكمي را به عنوان شاخصي از دريافت با كفايت غذا تلقي مي‌كنند.

انتخاب مواد غذايي مورد خريداري و روش‌هاي نگهداري، طبخ و آماده‌سازي غذا تحت‌تأثير عوامل متعددي قرار دارد از‌ جمله بودجه و شرايط اقتصادي خانواده و بخشي از كل بودجه كه براي خريد مواد غذايي اختصاص مي‌يابد. همچنين سليقه و ذائقه فردي و مسائل فرهنگي و آداب و رسوم نيز نقش قابل توجهي در اين انتخاب دارد.

نحوه تخصيص بودجه به مواد غذايي تا حد زياد تابع سواد تغذيه‌اي فرد انتخاب‌گر است كه معمولاً در بيشتر خانواده‌ها اين فرد سرپرست و يا مادر خانواده است. در مطالعه جامعي كه در سال 1390 توسط دفتر بهبود تغذيه وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكي در تمام كشور انجام شد در استان همدان  در 69 درصد خانوارهاي شهري و 60 درصد خانوارهاي روستايي فرد تصميم گيرنده در خصوص انتخاب و خريد مواد غذايي مادر خانواده بوده است.

به طور معمول در تمامي جوامع و از جمله در ايران مادر و يا ساير خانم‌ها از‌ جمله همسر، دختر و مادربزرگ در خانواده عهده‌دار اصلي آماده‌سازي، طبخ و نگهداري مواد غذايي هستند و آقايان در اين موضوع دخالت كمتري دارند.

به همين دلايل برخورداري زنان از سواد تغذيه‌اي نخستين شرط تأمين سبد و سفره غذاي سالم در هر خانواده‌اي است و به ويژه خانم‌ها در نقش مادر نقش منحصر به فردي در شكل‌گيري ذائقه و اعتقادات و باورهاي افراد خانواده و انتقال آداب و رسوم تغذيه‌اي به خصوص به كودكان دارند.

اگرچه ذائقه هر فرد تا حد زيادي تحت تاثير ژنتيك قرار دارد اما مانند بسياري ديگر از ويژگي‌ها بخشي از ذائقه اكتسابي و تحت تأثير مواجهه افراد در طول زندگي و دريافت‌ها و عادات غذايي خانواده و تقليد كودكان از رفتار بزرگترها و انتقال دانش و آگاهي‌هاي تغذيه‌اي از نسلي به نسل ديگر است. به طوري كه مادران تاثير به سزايي در شكل‌گيري ذائقه و عادت غذايي كودكان در زمان‌هاي خاص از جمله شروع غذاي سفره خانواده در پايان يك سالگي و ساير دوران‌هاي زندگي مانند دوران بلوغ كه دوران‌هاي طلايي برای شكل‌گيري ذائقه است، دارند. چرا كه تكرار مصرف غذاها به ويژه در دوران‌هاي خاص زندگي و توام با شرايطي از‌ جمله تجربيات خوشايند هنگام صرف غذاها در ايجاد تمايل به تكرار مصرف آن غذا تاثير قابل توجهي دارد و معمولاً افرادي كه در دوران بزرگسالي تمايل به طعم‌هاي خاص مانند شوري يا شيريني دارند كساني هستند كه در كودكي تجربه مكرر از صرف چنين موادي دارند.

با نگاهي موشكافانه مي‌بينيم برخي بيماري‌هاي مزمن در برخي خانواده‌ها از شيوع بالاتري برخوردارند و به ويژه موضوع مهم اين كه در بسياري از خانواده‌ها اگر چه زن و شوهر قرابت نسبي و در نتيجه ويژگي‌هاي ژنتيكي مشترك ندارند اما به بيماري‌هاي مزمن مشابه مانند چاقي، پرفشاري خون، ديابت و بيماري‌هاي قلبي و... مبتلا مي‌شوند. اگرچه ژنتيك در ابتلا افراد به اين بيماري‌ها  نقش مهمي ايفا مي‌كند اما احتمال ابتلا افراد به بيماري‌هاي مزمن موضوع بعدي شرايط محيطي از جمله تغذيه است كه  مساعد كننده شرايط براي بيان ژن‌هاي موجود است.

بنابراين از آنجا كه تقريباً نيمي از جمعيت جهان را در تمامي جوامع زنان تشكيل مي‌دهند، علاوه برنقش‌هاي اجتماعي، هر يك از آنان حداقل يكي از نقش‌هاي مادري، همسري و... را نيز در خانواده  ايفا مي‌كنند. بنابراين  قدم اول تلاش همه جانبه آحاد جامعه بر تامين و حفظ سلامت زنان به عنوان محور سلامت خانواده و ارتقای سواد تغذيه‌اي آنان براي برخورداري زنان و خانواده از حداكثر سلامت است. چرا كه در بسياري از خانواده‌ها اگر چه بخش قابل توجهي از درآمد خانواده‌ها صرف تهيه و خريد مواد غذايي مي‌شود اما به دليل اطلاعات ناكافي زنان بخش قابل توجهي از مواد مغذي موجود در مو اد  غذايي تلف شده و به بدن نمي‌رسد.

مريم شليله

كارشناس ارشد علوم تغذيه